در اصطلاح حقوق مدنی ، ولایت قدرت و اختیاری است که برابر قانون به یک شخص ذیصلاح برای اداره امور محجور واگذار شده است . این ولایت دارای اقسامی است : ممکن است به حکم مستقیم قانون به شخصی داده شده یا به موجب وضایت واگذار گردیده و یا به حکم دادگاه برقرار شده باشد . ولایتی که به حکم مستقیم واگذار شده باشد اصطلاحا ولایت قهری نامیده می شود که قانون مدنی در مواد ۱۱۸۰ تا ۱۱۹۴ از آن شخن گفته است .
هرگاه محجور ولی خاص نداشته و ولایت از طرف دادگاه به شخصی واگذار شده باشد ، این ولایت را قیمومیت گویند که دارای احکام ویژه ای است . گاهی نیز لازم است شخص بوسیله دادگاه موقتا برای اداره محجور تعیین شود که این شخص امین موقت نامیده کی شود ( ماده ۱۱۸۷ ق . م . )
بنابراین ولی قهری شخصی است که به حکم قانون تعیین می شود و سمت خود را مستقیما از قانون می گیرد و ولایت او وظیفه خانوادگی و اجتماعی و به تعبیر دیگر اجباری است ، نه اختیاری و به همین جهت آن را قهری نامیده اند .
درباره محجورین تحت ولایت قهری ، ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی می گوید : ( طفل صغیر تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود می باشد و همچنین است طفل غیر رشید یا مجنون ، در صورتی که عدم رشد یا جنون او متصل به صغر باشد. )
صغیر : بر طبق ماده ۱۲۱۰ اصلاحی در سال ۱۳۶۱ ، دختر تا وقتی به سن ۹ سال تمام قمری و پسر تاوقتی به سن ۱۵ سال تمام قمری نرسیده باشد صغیر محسوب می شود .
شخص غیر رشید و به تعبیر دیگر سفیهی که عدم رشد ( سفه ) او متصل به زمان صغر باشد : یعنی قبل از رسیدن به سن ۹ سال یا ۱۵ سال قمری دارای حالت سفه ( ناتوانی در اداره امور مالی به نحو عقلایی ) بوده و این حالت بعد از ۹ یا ۱۵ سالگی نیز ادامه داشته باشد .
مجنون ، در صورتی که جنون او متصل به صغر باشد : یعنی دیوانه ای که قبل از ۹ یا ۱۵ سالگی جنون به او عارض شده و این حالت پس از ۹ یا ۱۵ سالگی هم ادامه داشته باشد .
در فقه امامیه و قانون مدنی ولایت قهری بر صغیر و مجنون و سفیهی که جنون یا سفه او متصل به زمان کودکی باشد فقط برای پدر و جد پدری شناخته شده است .( ماده ۱۱۸۰ )
ممکن است محجور جد پدری متعدد داشته باشد و به تعبیر دیگر ممکن است هم جد ادنی ( نزدیکتر ) و هم جد اعلی ( دورتر ) . به بیان ساده تر هم پدر بزرگ ( پدری ) و هم پدر پدر او زنده باشند . در این صورت باید دید آیا می توان یکی را بر دیگری مقدم شمرد . در فقه امامیه این مساله مطرح و مورد اختلاف است . بعضی آنان را از لحاظ اینکه کلمه جد بر هر دو صادق است ، برابر دانسته و برخی جد ادنی را مقدم بر جد اعلی قرار داده و بعضی نیز جد اعلی را مقدم شمرده اند .
به نظر می رسد که عقیده آن دسته از صاحب نظرانی که ولی نزدیک را مقدم بر ولی دور دانسته اند ، با توجه به اینکه ولی نزدیک معمولا به طفل و امور و اموال او علاقه و دلسوزی بیشتری نشان می دهد ، قوی تر و به صواب نزدیکتر است .
در فقه اسلامی ولایت قهری برای مادر شنتاخته نشده است .
درباره وظایف و اختیارات ولی قهری فقط یک ماده در قانون مدنی دیده می شود که آن ماده ۱۱۸۳ است . این ماده می گوید : (در کلیه امور مربوط به اموال و حقوق مالی مولی علیه ولی نماینده قانونی او می باشد)
تنها چیزی که اختیارات ولی قهری را محدود می کند غبطه و مصلحت محجور است ؛ ولی قهری باید در اعمال خود مصلحت مولی علیه را رعایت کند و نمی تواند عملی بر خلاف مصلحت او انجام دهد . مثلا نمی تواند مال محجور را به کمتر از ثمن مثل بفروشد ، یا مالی برای او به بیشتر از ثمن مثل بخرد .
طفل صغیر، تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود است . طفل صغیر، تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود است .طبق ماده 1180 قانون مدنی، طفل صغیر، تحت ولایت قهری (سرپرستی) پدر و جد پدری خود است. همچنین طفل غیر رشید یا مجنون در صورتی كه عدم رشد یا جنون او متصل به صغر باشد. زن و شوهر مقیم ایران در صورت توافق با یكدیگر می توانند سرپرستی طفلی صغیر را بر عهده بگیرند مشروط بر آنكه منافع مادی و معنوی طفل را تأمین كنند.
شرایط زوجین برای فرزند خواندگی پنج سال تمام از تاریخ ازدواج زوجین گذشته باشد و آنها در این مدت صاحب فرزند نشده باشند، سن یكی از آنها حداقل 30 سال تمام باشد، زوجین سابقه محكومیت كیفری مؤثر نداشته باشند، هیچ یك از زوجین محجور نباشد، زوجین صلاحیت اخلاقی داشته باشند، زوجین یا یكی از آنها امكان مالی برای نگهداری كودك بی سرپرست را داشته باشد، هیچ یك از آنان مبتلا به بیماری واگیر صعب العلاج نباشد و معتاد به الكل، مواد مخدر یا سایر اعتیادات مضر نباشد.
شرایط طفلی كه به سرپرستی واگذار می شود سن طفل كمتر از 12 سال باشد، هیچ یك از والدین یا جد پدری كودك شناخته نشده یا در قید حیات نباشد یا از كودكانی باشند كه به سازمان بهزیستی سپرده شده و سه سال تمام پدر و مادر یا جد پدری آنها مراجعه نكرده باشند. لازم به ذكر است، محجور به شخص بالغی گفته می شود كه توانایی ذهنی كافی ندارد و به حكم دادگاه تحت سرپرستی شخص دیگری قرار می گیرد. ولایت در لغت به معنای حكومت كردن، تسلط پیدا كردن، دوست داشتن، یاری دادن، دست یافتن و تصرف كردن آمده است.
قهری در لغت به معنای جبری و اضطراری است؛ در اصطلاح حقوق مدنی، ولایت، قدرت و اختیاری است كه برابر قانون به شخص صلاحیتدار برای اداره امور محجور واگذار شده است. ولایت، ممكن است به حكم مستقیم قانون به شخصی داده شده یا به موجب وصایت واگذار شده یا به حكم دادگاه برقرار شده باشد. بنابراین، ولی قهری شخصی است كه به حكم قانون تعیین می شود و سمت خود را مستقیماً از قانون می گیرد و ولایت او یك وظیفه خانوادگی و اجتماعی و به تعبیر دیگر، اجباری است نه اختیاری و شاید به همین جهت آن را قهری نامیده اند؛
حتی بعضی از حقوقدانان ولایت قهری را به ولایت اجباری تعریف كرده اند. طبق ماده 1180 قانون مدنی، طفل صغیر، تحت ولایت قهری (سرپرستی) پدر و جد پدری خود است همچنین طفل غیر رشید یا مجنون، در صورتی كه عدم رشد یا جنون او متصل به صغر باشد.
بر اساس ماده 1181قانون مدنی، هر یك از پدر و جد پدری، نسبت به اولاد خود ولایت دارند. همچنین در ماده 1182 قانون مدنی آمده است كه هر گاه طفل هم پدر و هم جد پدری داشته باشد و یكی از آنها محجور یا به علتی ممنوع از تصرف در اموال مولی علیه شود ولایت قانونی او ساقط می شود.
نكته پایانی : لازم به ذكر است طبق ماده 1183قانون مدنی، ولی در همه امور مربوط به اموال و حقوق مالی مولی علیه، نماینده قانونی اوست.
نظر کاربران
