معمولا منظور ما از به کار بردن لفظ ضمانت، عقد ضمان است. ماده ۶۴۸ قانون مدنی آن را به این صورت تعریف کرده است: عقد ضمان عبارتند از این که شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده می گیرد . بنابراین اتفاقی که معمولاً بعد از واقع شدن این عقد رخ می دهد این است که مدیون از دینی که برعهده دارد، رها می شود و ضامن تعهد می کند که آن را بپردازد. ضمان عقد است و طلبکار و ضامن دو طرف این عقد هستند. بنابراین در انعقاد این عقد، مدیون اصلی نقشی ایفا نمی کند هر چند بعد از اینکه قرارداد فوق منعقد شد چون با منافع مدیون اصلی گره می خورد، پای وی نیز وسط کشیده می شود.
ضمان، یک عقد تبعی است؛ بنابراین تا طلبی وجود نداشته باشد، به طور قطع عقد ضمانی هم منعقد نخواهد شد. هدف اصلی به وجود آمدن این عقد سودجویی و معامله نیست، بلکه هدف اصلی آن ارفاق به مدیون و گره گشایی از کار او است. این وصف ضمان تنها جنبه اخلاقی ندارد و از نظر حقوقی هم در احکام آن اثر دارد. به همین دلیل است که اگر ضامن اطلاع دقیقی از مقدار و اوصاف و شرایط دینی که ضمانت آن را می کند نداشته باشد باز هم این قرارداد صحیح است. بنابراین ممکن است شخصی از درمانده ای ناشناس ضمانت کند.
عقد ضمانی که در قانون تعریف و شرایط آن بیان شده است، موجب انتقال دین از مدیون به ضامن می شود بنابراین با وقوع این عقد، مدیون اصلی دیگر دینی بر گردن نخواهد داشت و از این لحظه، ضامن مدیون به شمار خواهد آمد. اما قراردادهای ضمانی که امروزه منعقد می شود، به خصوص آنچه شهروندان در هنگام ضمانت از وام گیرندگان در مقابل بانک تعهد می کنند، کمی با ضمانی که در قانون مدنی به عنوان رایج ترین شکل آن توصیف شده، متفاوت است. ضمانت از وام گیرنده، برخلاف آنچه پیش از این به عنوان اثر معمول عقد ضمان گفتیم، منجر به برائت وام گیرنده نمی شود و ضامن را تبدیل به مدیون اصلی نمی کند بلکه ضامن التزام خود را به تأدیه دین مدیون، مشروطه به عدم تأدیه مدیون اصلی می کند.
بنابراین اگر مدیون اصلی نپرداخت، بانک سراغ ضامن می رود و طلب خود را از او می گیرد. در چنین شرایطی سوالی که برای ضامن پیش می آید این است که چطور می تواند طلب خود را از مدیون اصلی بگیرد؟ راهکاری که پیش روی ضامن قرار دارد این است که بعد از پرداخت دینی که ضمانت آن را کرده است برعلیه مدیون اصلی اقامه دعوا کند و آنچه پرداخت کرده است را بگیرد. توصیه ای که به ضامن می توان کرد این است که اگر نسبت به بروز مشکل در آینده مشکوک است، اقدامات احتیاطی مثل شناسایی آدرس دقیق بدهکار و نحوه دسترسی به وی را انجام دهد.
کاربرد رایج دیگر ضمانت، در اسناد تجاری مثل چک، سفته و برات است. ممکن است کسی که به جای وجه نقد چک قبول می کند برای اینکه در آینده دچار دردسر نشود از طرف مقابل درخواست کند که شخص معتبری پشت چک او را به عنوان ضامن امضا کند. در این شرایط ضامن چک، با درج عباراتی مثل پرداخت وجه این چک تضمین می شود و امضای آن، پرداخت وجه چک را ضمانت می کند. بسته به شرایط ممکن است قیدهایی نیز به عبارت فوق اضافه شود؛ به عنوان مثال ممکن است چکی چند دست چرخیده باشد و ضامن تنها قصد داشته باشد که از یکی از انتقال دهندگان چک ضمانت کند که در این صورت ضمانت را با قید نام وی محدود می کند.
عبارات استفاده شده بسته به شرایط و روابط طرفین دارد اما به هر حال، باید لفظ ضمانت مورد اشاره قرار گیرد در غیر این صورت امضای پشت چک حکایت از ظهرنویسی به عنوان انتقال خواهد داشت و امضاکننده چک به جای مسئولیت های ضامن، مسئولیت های انتقال دهنده چک را خواهد داشت که تفاوت هایی با هم دارند. ضمانت کننده چک باید توجه داشته باشد که در صورتی که دارنده آن پس از عدم امکان وصول وجه، مهلت های قانونی را رعایت کند می تواند بدون مراجعه به دیگر مسئولان چک، مستقیما وجه چک را از ضامن مطالبه کند. اگر ضامن از صادرکننده چک ضمانت کرده باشد، دارنده چک حتی بدون رعایت مهلت ها نیز می تواند به وی برای وصول طلب خود مراجعه کند.
وضعیت دیگری که معمولا در عقد ضمان ایجاد سوال و ابهام می کند، شرایطی است که ضامن در میانه راه از تعهد خود پشیمان می شود و قصد دارد که از ضمانت خود صرف نظر کند. قبل از هر چیز باید توجه داشت که ضمان عقد لازمی است و هیچ یک از طرفین نمی توانند آن را فسخ کنند. یکی از راه های انحلال این عقد آن است که ضامن و طلبکار با توافق مدیون اصلی آن را اقاله کنند. علاوه بر تراضی سه جانبه، در صورت وجود شرایط زیر، ضامن می تواند عقد ضمان را فسخ کند: اگر در قرارداد اصلی، ضامن حق فسخ را برای خود شرط کرده باشد دلیل موجهی برای برهم زدن عقد فراهم کرده است.
در عقد ضمان می توان مانند کلیه معاملات دیگر بنابر ماده ۳۹۹ و ماده ۴۵۶ قانون مدنی شرط کرد که در مدت معینی برای ضامن اختیار فسخ وجود داشته باشد. در این صورت ضامن در مهلت مقرر می تواند آن را فسخ کند. تخلف از شرایط عقد، دلیل دیگری است که می تواند به ضامن حق فسخ بدهد. در صورتی که از مقررات عقد تخلف شود امکان فسخ عقد برای کسی که شرط به نفع اوست، بنابراین اگر در عقد ضمانت شرطی به نفع ضامن وجود داشته باشد که طلبکار آن را نقض کند، ضامن حق فسخ خواهد داشت. طلبکار نیز علاوه بر شرایط فوق در صورتی که در هنگام انعقاد عقد ضمان به ناتوانی مالی ضامن جاهل باشد می تواند با فسخ قرارداد، جلوی بروز مشکلات بزرگتر را بگیرد.
نظر کاربران
