وصیت در دین اسلام عمل مستحبی است که به آن تاکید فراوان شده است . اما این که یک فرد تا چه میزان از اموالش را می تواند وصیت نماید؟
وصیت امری است که عدم توجه به آن سبب بروز اختلافات بسیاری می گردد . به همین دلیل در شرع و قانون حدی برای وصیت تعیین شده است و در صورتی که بیشتر از آن باشد ، ورثه اختیار این را دارند که وصیت بیشتر از حد مشخص شده را قبول و یا رد کنند و این نکته در همه انواع وصیت نامه باید رعایت شود.
انسان تا زمانی که زنده است و از نعمت عقل برخوردار می باشد و از جهتی دیگر مثل ورشکستگی یا سفاهت از تصرف در اموالش منع نشده، می تواند در همه اموالش تصرفات مالکانه بکند یعنی آن ها را به هر کسی و به هر قیمتی که بخواهد بفروشد یا از دیگر راه ها مثل هدیه یا صلح آن ها را به دیگران منتقل کند. اما با پیش آمدن مرگ، این پل مواصلاتی بین دنیا و آخرت، این مقدار تصرف از محدوده اختیار صاحب مال خارج می شود و او حق دارد فقط برای مقدار معیّنی از اموالش (یک سوم اموال) برای بعد مرگش تعیین تکلیف کند.
وصیت نامه رسمی که از بسیاری جهات بر سایر انواع وصیت نامه برتری و رجحان دارد، یکی از اشکال وصیت نامه است که مورد پذیرش قانون قرار دارد. ترتیب تنظیم وصیت نامه رسمی و اعتبار آن همانند شرایطی است که برای اسناد تنظیم شده در دفاتر اسناد رسمی مقرر شده است. این شکل از وصیت نامه این مزیت را دارد که افراد فاقد توانایی خواندن و نوشتن نیز می توانند از آن استفاده کنند.
به علاوه با ثبت این نوع از وصیت در دفاتر اسناد رسمی، نگرانی های ناشی از گم شدن، تحریف شدن و از بین بردن وصیت نامه از بین می رود و اراده وصیت کننده از خطرات و وقوع حوادث مصون می ماند.
به گفته دکتر پرویز نوین، وصیت کننده در مفاد وصیت نامه راجع به اموال و دارایی های خود تصمیم گیری می کند و می تواند قسمتی از آن را به شخص خاصی اختصاص دهد. البته به موجب وصیت نامه نمی توان تمام اموال خود را به دیگران انتقال داد، بلکه از لحاظ قانونی و فقهی معیار یک سوم اموال پذیرفته شده است. برای این که یک وصیت نامه تنظیم شود، باید یک سری قواعد رعایت شود. این قواعد بعضا در قوانین و یا عرف ما مشخص شده است. به موجب همین قوانین چند نوع وصیت نامه وجود دارد که هر کدام اعتبار خاص خود را دارند.
بر اساس قانون مدنی هر فرد می تواند همه اموالش را وصیت نماید . این وصیت تا ثلث ( یک سوم ) آن نیازی به تنفیذ ( رضایت و قبول ) توسط ورثه متوفی ندارد . اما اگر بیشتر از یک سوم باشد، برای اینکه اجرا شود ورثه باید به آن رضایت داشته باشند و به اصطلاح آن را تنفیذ نمایند .
همچنین ، در صورتی که وصیت به نفع یکی از ورثه باشد ، علاوه بر آنچه که به موجب وصیت به این شخص تعلق می گیرد ، در ارث نیز سهیم خواهد بود و وصیت باعث محروم ماندن از ارث نخواهد شد . مثلا در موردی که ورثه ی شخص فوت شده تنها دو فرزند پسر باشند و متوفی از دارایی اش که 150 میلیون بوده یک سوم ( 50 میلیون ) را به نفع یکی از پسرانش وصیت نموده باشد ، این پسر علاوه بر اینکه 50 میلیون بابت وصیت دریافت می کند ، به موجب ارث نیز سهم می برد .
نکته قابل ذکر این است که وصیت در صورتی اجرا می شود که ابتدا هزینه های کفن و دفن و سپس بدهی های متوفی پرداخت شود و اگر مالی باقی بود به وصیت عمل می شود .
در اجرای وصیت نامه رسمی، نیاز به اثبات اصالت وصیت نامه از جانب موصی له (کسی که وصیت به نفع او شده است) وجود ندارد و در بسیاری از موارد، حتی رجوع به دادگاه نیز ضرورتی پیدا نمی کند و کوتاهی در ارسال وصیت نامه به دادگاه از اعتبار آن نمی کاهد.
وصیت نامه رسمی، سندی رسمی و لازم الاجرا به شمار می رود و مفاد آن خواه ناظر به اموال منقول باشد و خواه ناظر به اموال غیرمنقول، بدون نیاز به حکم دادگاه، قابل اجرا است و اسناد عادی تاب مقاومت در مقابل اسناد رسمی را ندارند.
بهترین نوع وصیت نامه، وصیت نامه رسمی است؛ زیرا امکان دخل و تصرف و جعل در آن وجود ندارد همچنین این نوع از وصیت نامه مصون از تعرض است؛ به این معنا که به دلیل ثبت آن در دفاتر اسناد رسمی، امکان اضافه یا کم کردن مطلبی به آن وجود ندارد.
نوین با بیان اینکه در قانون ما وصیت بر دو قسم تملیکی و عهدی است، می گوید: وصیت تملیکی عبارت از این است که کسی که وصیتی می کند و به وی موصی گفته می شود، می تواند در زمان حیات خود طبق یک وصیت نامه ای حداکثر تا یک سوم از اموال خود را به کسی که به وی موصی له می گویند، بدهد. البته هم در فقه و هم در قانون موصی یا همان وصیت کننده می تواند بیش از یک سوم از اموال خود را هم وصیت کند، ولی این موضوع منوط به تنفیذ وراث است. اگر رضایت وراث این وصیت نامه را تنفیذ کردند، این وصیت نامه هیچ مشکلی نخواهد داشت و نسبت به تمام اموال موصی این وصیت قابل اجرا خواهد بود. به این ترتیب نسبت به یک سوم از اموال موصی قانونی است و مازاد بر آن غیر نافذ است، زیرا دو سوم مابقی اموال وی به همه وراث تعلق دارد، مگر این که در زمان حیات خود همه اموال خود را به فرد مورد نظر خود منتقل کند که البته این اقدام دیگر از مبحث وصیت خارج است.
اگرچه وصیت کننده ( موصی ) می تواند تمامی اموال و دارایی هایش را برای بعد از فوت وصیت نماید ، اما این ورثه هستند که باید وصیت بیشتر از ثلث را قبول نمایند . در واقع ، زمانی که متوفی بیشتر از ثلث اموال خود را وصیت کرده باشد ورثه می توانند این وصیت را قبول یا رد کنند که این امر برای رعایت حقوق ورثه است . اگر ورثه وصیت بیشتر از یک سوم را رد کنند تنها تا همان میزان یک سوم به وصیت عمل می شود ؛ اما اگر قبول کنند وصیت اجرا خواهد شد .
تنظیم وصیت نامه به صورت رسمی، از آمار پرونده های قضایی می کاهد زیرا درصد بالایی از پرونده های موجود در محاکم، مربوط به دعواهایی از قبیل ارث یا عدم پذیرش وصیت نامه عادی متوفی یا وصیت نامه ناقص است.
در حقیقت، در وصیت نامه رسمی، نیازی به گذراندن مراحل دست و پاگیر و طولانی قضایی و اداری وجود ندارد. به عنوان مثال، دادگاهی که گواهی حصر وراثت را صادر می کند، به موضوع صحت اصالت سند و نیز رعایت تشریفات و سایر امور لازم درباره وصیت نامه عادی، به نحوی که در قانون امور حسبی و سایر قوانین مقرر شده است، وارد نشده و رسیدگی نمی کند و فقط مراتب ارائه وصیت مزبور را در گواهی حصر وراثت ذکر می کند و چنانچه از حیث ثلث و مازاد بر آن اختلافی وجود نداشته باشد، وصیت نامه بدون هیچ گونه مانعی قابل اجرا خواهد بود.
در این نوع وصیت مالی از موصی به موصی له منتقل نمی شود، بلکه انجام یک یا چند کار از طرف موصی خواسته می شود. با توجه به ماده ۲۷۶ قانون امور حسبی ، سه نوع وصیت نامه به این اعتبار داریم. یکی از آنها وصیت خودنوشت و دیگری وصیت رسمی و آخرین مورد وصیت سری است. وی تاکید می کند: وصیت نامه خودنوشت مخصوص افراد باسواد است. موصی یعنی کسی که وصیت می کند، باید تمام وصیت نامه را با خط خود بنویسد و بالای آن هم با درج روز و ماه و سال، تاریخ بگذارد و پایین آن را هم امضا کند. بنابراین نمی تواند در ذیل آن اثر انگشت یا مهر باشد و نمی تواند بگوید که شخص دیگری برای او بنویسد، بلکه باید حتما با خط موصی باشد. این نوع وصیت، همان وصیت نامه عادی است.
با وجود همه این مزایا، تمایل موصی (فرد وصیت کننده) به پنهان نگاه داشتن وصیت و نیز صرفه جویی در وقت و هزینه ثبت سند، موجب می شود که رغبت عمومی بر وصیت نامه خودنوشت بیشتر باشد. این موضوع در حالی است که بسیاری از افرادی که به نوشتن وصیت نامه خودنوشت اقدام می کنند، به دلیل نداشتن اطلاعات حقوقی کافی، مرتکب اشتباهات قانونی و موارد خلاف مقررات در متن وصیت نامه می شوند.
به عنوان مثال، فردی که قصد نوشتن وصیت نامه خودنوشت را دارد و بر اساس آن، می خواهد یکی از فرزندانش را از ارث محروم کند، با نوشتن چنین وصیت نامه ای، بدون دارا بودن اطلاعات حقوقی مورد نیاز در این زمینه، تصور می کند که اموالش در زمان پس از فوت، به طریق دلخواه و مورد نظر به وراث منتقل شده و فرزند محروم از ارث البته به تصور خودش، هیچ بهره و سهمی از این اموال نخواهد برد.
در حالی که بر اساس ماده ۸۴۳ قانون مدنی، وصیت به زیاده بر ثلث ترکه، نافذ نیست؛ مگر به اجازه وراث و اگر بعضی از ورثه اجازه کند، فقط نسبت به سهم او نافذ است.
اگر تعدادی از ورثه وصیت بیشتر از ثلث را رد کنند ولی تعدادی از ورثه آن را قبول کنند ، در این صورت مقدار بیش از ثلث فقط از سهم الارث کسانی که آن را پذیرفته اند ، کسر خواهد شد . به عنوان مثال در صورتی که دارایی متوفی معادل 120 میلیون باشد ، وصیت او تا میزان یک سوم یعنی 40 میلیون نیازی به رضایت ورثه نخواهد داشت . اما اگر بیشتر از ثلث آن مثلا 50 میلیون را وصیت نماید ، مقداری که بیشتر از یک سوم وصیت شده ( 10 میلیون ) سهم ورثه است و به نسبت سهم الارث قانونی میان آنها تقسیم می شود . حال هرکدام از ورثه که بخواهند وصیت مازاد ( 10 میلیون ) را قبول کنند ، در واقع از سهم الارث خودشان کم می شود تا به وصیت عمل شود .
آنچه گفته شد در همه انواع وصیت نامه باید رعایت شود به این معنی که اگر فردی وصیت نامه رسمی تنظیم کرد ، به موجب این وصیت نامه هم نمیتواند بیشتر از یک سوم اموال را وصیت کند . در غیر این صورت به اجازه ورثه نیاز دارد .
اگر موصی فوت کند، با توجه این که سهم رضایت وراث کم می شود، وراث ادعا کنند که این وصیت نامه جعلی است یا در آن دست برده شده است که اگر به آن اعتراض کنند، موضوع در دادگاه بررسی می شود و نسبت به تنفیذ یا عدم تنفیذ آن تصمیم گیری خواهد شد. بنابراین در صورتی که وراث به این وصیت نامه اعتراض نکردند، این وصیت نامه اعتبار قانونی خواهد داشت. این استاد دانشگاه با بیان اینکه وصیت نامه رسمی در دفتر اسناد رسمی تنظیم می شود، ادامه می دهد: موصی یعنی وصیت کننده می تواند باسواد و یا بی سواد باشد و آنچه که مدنظرش می باشد را به سردفتر اسناد رسمی می گوید و مسئول مربوطه مفاد آن را در دفتر بزرگ خود قید می کند و بعد دو نفر از شهود و سردفتر آن را امضا می کنند و شماره می خورد و یک سند رسمی به موصی داده می شود و دو نسخه از آن هم نزد دفتردار در دفتر اسناد رسمی نگهداری می شود.
به گفته وی، این وصیت نامه خیلی خوب است. زیرا با توجه به این که یک سند رسمی دولتی است، کسی توانایی اعتراض به آن را ندارد. یعنی شک و تردید و انکار نسبت به آن قابل قبول نیست، مگر این که نسبت به آن ادعای جعل شود که آن هم با توجه به این که معمولا سوابق در دفتر اسناد رسمی تنظیم کننده سند موجود است، پذیرفته نخواهد شد. وی در بیان مزیت این نوع وصیت نامه بیان می دارد: از نظر دعوایی که ممکن است بین رضایت وراث و موصی له پیش آید، از همه بهتر وصیت نامه رسمی است که اینن امتیاز و برتری را نسبت به دو مورد قبل دارد.
افراد تنها می توانند تا میزان یک سوم از اموال خود را وصیت کنند و در صورت وصیت بر بیش از این میزان، صحت وصیت نیاز به اجازه وراث دارد. بر این اساس، دو سوم باقیمانده اموال، طبق قانون ارث بین وراث تقسیم می شود؛ زیرا کسی نمی تواند در وصیت نامه خود، وراث خود را از ارث محروم کند مگر اینکه در زمان حیات، تکلیف اموال خود را مشخص کرده باشد که این موضوع، بحث دیگری است. در حالی که امکان بروز چنین اشتباهاتی با مراجعه افراد به دفاتر اسناد رسمی برای تنظیم وصیت نامه رسمی، به صفر می رسد.
نوین با اشاره به این مطلب که وصیت نامه سری اصولا مخصوص اشخاص باسواد است، اذعان می دارد: ترتیب تنظیم آن هم به این صورت است که موصی وصیت نامه را با خط خود می نویسد و بالای آن هم با درج روز و ماه و سال، تاریخ بگذارد. بنابراین شکل تنظیم آن نظیر وصیت نامه نوع اول یعنی وصیت نامه خودنوشت است. بعد هم آن وصیت نامه را امضا می کند و آن را هم داخل پاکت می گذارد و آن را لاک و مهر می کند و به اداره ثبت محل اقامت خود می دهد. ادارات ثبت، صندوق امانات دارند. آن جا مامور ثبت مربوطه می نویسد که من این وصیت نامه را از موصی گرفتم و احراز هویت کردم. سپس این وصیت نامه توسط مامور لاک و مهر می شود و به صندوق امانت اداره ثبت محل ارسال می شود. زمانی که وصیت کننده فوت می کند، این وصیت نامه به دادگاه تقدیم می شود و دادگاه هم آن را باز می کند. معمولا از این جهت که کسی به این نوع وصیت نامه دسترسی پیدا نخواهد کرد، اهمیت دارد.
نظر کاربران
