بحث 1 : نفقه در لغت به معنی هزینه، خرج، روزی و مایحتاج معاش آمده است و معنی اصطلاحی نفقه هم نزدیک به معنی لغوی آن است و عبارت از چیزی است که برای گذراندن زندگی لازم و مورد نیاز است.
بحث 2 : خانواده از دیرباز، کانون اصلی تعاون بوده است. در این مکتب به انسان آموخته می شود که چگونه با دیگران همکاری کند و سرنوشت خویش را وابسته به آن ببیند، عاطفه خیرخواهی را خردمندان ستوده اند و قانونگذار نیز مصداق های آن را در زمره تکلیف آورده است. الزام به نفقه یکی از آن موارد است که به موجب آن اعضای خانواده وظیفه دار شده اند تا در مواقع لزوم به یاری یکدیگر بشتابند.
بحث 3 : در حقوق مدنی ایران نفقه در مورد دو دسته افراد مورد بحث قرار می گیرد، نفقه همسر، نفقه خویشان.
نخست: قرابت نسبی كه در اثر خون یعنی تولد یكی از دیگری و یا دو نفر از یك نفر به وجود خواهد آمد كه در اینجا این نوع خویشاوندی مورد بحث ما است.
دوم: قرابت رضاعی كه به سبب شیر خوردن ایجاد می شود.
سوم: قرابت سببی كه در اثر نكاح بین هریك از زوجین با خویشاوندان دیگری حاصل می شود. بنابراین، در اینجا دو نوع اخیر به بحث ما به عنوان نفقه خویشاوندان و نزدیكان، ارتباطی نخواهد داشت و تبعاً از بحث راجع به آنها صرفنظر می نماییم. دلیل این بی ارتباطی، ماده 1196ق.م. است. در این ماده می خوانیم : در روابط بین اقارب، فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یكدیگرند.
بحث 4 : راجع به نفقه خویشاوندان، می دانیم كه معمولاً هر كسی نفقه خود را تأمین می كند. ولی، گاهی هدف این است كه اعضای خانواده در صورت نیاز به خرجی، ملزم به انفاق نزدیكان باشند و هر توانگری نفقه فامیل مستمند خود را بپردازد، و این تكلیف باعث می شود كه پدر و مادر و فرزندان در حد وسع، نیازهای مالی یكدیگر را تأمین كنند و خویش نیازمند، ناگزیر به مراجعه به دیگران كه هیچ رابطه خونی و نسبی با وی ندارند، نداشته باشد و به شخصیت اخلاقی، اجتماعی و احساسات طبیعی او خللی وارد نشود.
بحث 5 : بدین ترتیب، منظور از نفقه نزدیكان، تأمین نفقه خویشان نسبی است كه ندار بوده و نتوانند به وسیله اشتغال به شغلی، نیازهای اساسی خود را مانند: مسكن، لباس، غذا و اساس خانه، تأمین نمایند و این نیازها و حاجات را، كسی كه ملزم به انفاق است در حد استطاعت و تحت شرایطی، باید تأمین كند.
بحث 6 : با تعریف نفقه ، روش های پرداخت و مسائل پیرامون آن در فصل گذشته آشنا شدیم و حتی برخی از مسائل مرتبط با نفقه اقارب را در گفتارهای مربوط به نفقه زن (زوجه) بیان كردیم. بنابراین، برای رعایت اختصار، از تكرار آنها به عنوان بحث مستقل، پرهیز می نماییم و تنها تلاش می كنیم به مواردی كه بین نفقه نزدیكان و خرجی زن اختلاف وجود دارد، در طول بحث و در حد نیاز، اشاراتی داشته باشیم.
بحث 7 : در اینجا مناسب است به واسطه الزام به انفاق نزدیكان با نظم عمومی هم اشاره ای داشته باشیم و اضافه نماییم كه : قواعد مربوط به این الزام، در واقع به حیات و سلامت و شخصیت فردی و خانوادگی مستحق نفقه نظارت دارد و از اموری نیست كه قراردادهای خصوصی بتواند در آن اخلال كند ، وانگهی دولت در اجرای این الزام نفع مستقیم دارد ، چرا كه سرانجام بینوایان، اگر به وسیله خویشان نگهداری نشوند ، سربار جامعه و دولت خواهند شد. بنابراین ، مستحق نفقه نمی تواند از حق خود در این باره بگذرد یا ضمن قراردادی آن را به دیگری منتقل سازد یا ملزم شود كه دعوی حقوقی یا كیفری طرح نكند یا میزان نفقه را در مصالحه ای كاهش دهد .
بحث 8 : بنابراین، با تعریف و مصادیقی كه قانون مدنی از نفقه اقارب ارائه نموده است به این بحث خاص خاتمه می دهیم. ماده 1204ق.م. مقرر می كند: نفقة اقارب عبارت است از مسكن و البسه و غذا و اثاث البیت به قدر رفع حاجت، با در نظر گرفتن درجة استطاعت منفق.
قانونگذار ما در ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی ریاست خانواده را از خصایص شوهر دانسته که در راستای این امتیاز در ماده بعد تکلیفی را بر دوش او نهاده و شوهر را موظف به پرداخت نفقه به زوجه در عقد دائم دانسته( در عقد موقت نفقه بر عهده شوهر نیست) به موجب این ماده زن می تواند از شوهر مطالبه نفقه کند و در صورت لزوم از طریق مدنی و کیفری او را برای پرداخت نفقه تحت تعقیب قرار دهد.
فلسفه این قاعده این است که در اکثر خانواده های ایرانی زنان اموال و درآمد کافی برای تأمین مخارج خود و شرکت در هزینه خانواده را ندارند. وانگهی اداره خانه و امور داخلی خانوادگی که وظیفه ای بزرگ است به عهده آنهاست و زنان به کار اقتصادی دیگری که منبع درآمد برای آنان باشد اشتغال نمی ورزند.
در ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی در تعریف نفقه آمده است نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضاء.
حال سؤالی که مطرح است آن که آیا نفقه صرفا شامل موارد مذکور است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که آنچه در این ماده آمده حصری نیست و هرچه بر حسب عرف مورد احتیاج زن باشد، جزو نفقه است و مرد باید آن را برای زن فراهم آورد که از کلمه احتیاج به کار رفته در این ماده نیز می توان این معنی را استنتاج نمود. همچنین فقهای بزرگ امامیه مانند صاحب جواهر، صاحب مسالک این نظر را پذیرفته و رجوع به عرف را برای تعیین نفقه مرجع می دانند.
نکته دیگر حائز اهمیت در این ماده آن است که وضعیت و احتیاجات زن به طور متعارف ملاک ارزیابی است و نه وضعیت مرد، پس اگر زن از خانواده متمکنی باشد شوهر به ناچار باید وسائل زندگی او را آنچنان که شأن و وضع اجتماعی و خانوادگی او اقتضا می کند، فراهم آورد که در تأیید این نکته می توان به رأی شماره ۲۹۲/۲۳ دیوان عالی کشور اشاره کرد. .
در ماده ۱۱۱۱ قانون مدنی به زن این حق داده شد تا در صورت خودداری شوهر از نفقه به دادگاه( دادگاه صالح، دادگاه خانواده محل اقامت شوهر است) مراجعه کند که در این صورت دادگاه میزان نفقه را معین و شوهر را به پرداخت آن محکوم می کند، در صورت عدم اجرای حکم از جانب شوهر در مرحله بعد دادگاه از اموال شوهر نفقه را پرداخت و اگر امکان دسترسی وجود نداشته باشد یا اموالی نداشته باشد در این صورت زن حق طلاق دارد.( مواد ۱۱۱۲ و ۱۱۲۹ قانون مدنی و بند ۲ ماده ۸ قانون حمایت خانواده)
ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی( تغریرات و مجازات های بازدارنده) مقرر داشته که هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع نماید دادگاه او را از ۳ماه و یک روز تا ۵ماه حبس محکوم می نماید.
نکات حائز اهمیت در این ماده این است که شمول این ماده نفقه زمان گذشته را در برنمی گیرد و فقط ناظر بر نفقه زمان آینده است و نکته دیگر تمکین زن است که عبارت است از ادای وظایف زوجیت اعم از وظایف زناشویی و خانوادگی که به موجب عرف و قانون مشخص شده است حال زنی که بدون مانع مشروع از وظایف زوجیه امتناع ورزید که در اصطلاح نشوز کرده و نشوز زن استحقاق زن به نفقه را از بین می برد که ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی به این نکته پرداخته است.
نفقه زوجه از حیث قلمرو وسیع تر از نفقه اقارب بوده و مصادیق آن از مصادیق نفقه اقارب بیشتر است. ماده 1204 ق.م در تعریف نفقه اقارب بیان نموده است: نفقه اقارب عبارت است از مسكن و البسه و غذا و اثاث البیت بقدر رفع حاجت با در نظر گرفتن درجه استطاعت منفق . از مقایسه این ماده با ماده 1107 ق.م. تفاوت قلمرو این دو نفقه معلوم می شود. ماده 1107 ق.م. بیان داشته است: نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسكن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم، در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض .
نظر کاربران
